NGUÕ VÒ TÖÛ
Fructus Schisandrae
Quaû chín phôi hoaëc saáy khoâ cuûa caây Nguõ vò baéc (Schisandra chinensis (Turcz.) Baill.) hoaëc Nguõ vò Hoa nam (Schisandra sphenanthera Rehd. et Wils.) hoï Nguõ vò (Schisandraceae).
Moâ taû
Nguõ vò Baéc: Quaû hình caàu khoâng ñeàu hoaëc hình caàu deït, ñöôøng kính 5 - 8 mm. Maët ngoaøi maøu ñoû, ñoû tía hoaëc ñoû thaãm, nhaên nheo, coù daàu, thòt quaû meàm. Coù tröôøng hôïp maët ngoaøi maøu ñoû ñen hoaëc phuû lôùp phaán traéng. Coù 1-2 haït hình thaän, maët ngoaøi maøu vaøng naâu, saùng boùng. Voû haït moûng, gioøn. Thòt quaû muøi nheï, vò chua. Sau khi ñaäp vôû, haït coù muøi thôm. Vò cay, hôi ñaéng.
Nguõ vò Hoa nam: Quaû töông ñoái nhoû, maët ngoaøi maøu ñoû naâu ñeán naâu, khoâ heùo, nhaên nheo. Thòt quaû thöôøng dính chaët vaøo haït.
Vi phaãu
Nguõ vò baéc: voû quaû ngoaøi goàm moät haøng teá baøo hình vuoâng hoaëc hình chöõ nhaät, thaønh hôi daøy, beân ngoaøi phuû lôùp cutin, raûi raùc coù teá baøo daàu.
Voû quaû giöõa coù 10 haøng teá baøo moâ meàm hoaëc hôn, thaønh moûng chöùa haït tinh boät, raûi raùc coù nhöõng boù maïch choàng chaát, nhoû. Voû quaû trong goàm 1 haøng teá baøo hình vuoâng nhoû. Voû haït coù 1 haøng teá baøo moâ cöùng xeáp xuyeân taâm keùo daøi, thaønh daøy, coù caùc loã nhoû daøy ñaëc vaø caùc oáng. Ngay beân döôùi voû haït coù 3 haøng teá baøo moâ cöùng hoaëc hôn, hình troøn, hình tam giaùc, hoaëc hình ña giaùc coù loã töông ñoái lôùn. Beân döôùi lôùp teá baøo moâ cöùng, coù maáy haøng teá baøo moâ meàm.
Phaàn soáng noaõn cuûa haït coù caùc boù maïch; coù moät haøng teá baøo hình chöõ nhaät chöùa tinh daàu maøu vaøng naâu, döôùi nöõa laø 3-5 haøng teá baøo nhoû. Teá baøo voû trong cuûa haït nhoû, thaønh hôi daøy. Teá baøo noäi nhuõ chöùa gioït daàu vaø haït aleuron.
Boät
Nguõ vò baéc: Maøu tía thaãm, teá baøo moâ cöùng cuûa voû haït coù hình ña giaùc hoaëc ña giaùc keùo daøi khi nhìn treân beà maët, ñöôøng kính 18-50 mm, thaønh daøy vôùi caùc oáng loã nhoû, sít nhau; caùc khoang chöùa chaát daàu maøu naâu saãm voâ ñònh hình. Teá baøo moâ cöùng cuûa lôùp trong voû haït coù hình ña giaùc, hình troøn hoaëc caùc daïng hình khoâng ñeàu, ñöôøng kính tôùi 83 mm, thaønh hôi daøy vôùi loã to. Teá baøo voû hình ña giaùc khi nhìn treân beà maët, thaønh teá baøo phía ngoaøi loài leân taïo thaønh lôùp teá baøo daïng chuoãi haït, phuû lôùp cutin, coù vaân soïc. Trong voû quaû raûi raùc coù teá baøo daàu. Teá baøo voû quaû giöõa nhaên nheo, chöùa chaát maøu naâu voâ ñònh hình vaø haït tinh boät. Ñaùm teá baøo noäi nhuõ chöùa gioït daàu vaø haït aleuron.
Ñònh tính
A. Laáy 1 g döôïc lieäu thoâ, cho vaøo oáng nghieäm, theâm 10 ml nöôùc, ngaâm 10 phuùt, thænh thoaûng laéc ñeàu, loïc. Coâ boác hôi dòch loïc ñeán coøn 2-3 ml, cho theâm 10 – 15 ml ethanol 96% (TT), laéc maïnh trong 5 phuùt, loïc. Boác hôi heát ethanol, theâm nöôùc ñeán 10 ml, theâm 1 ít boät than hoaït, laéc ñeàu, loïc. Laáy 2 ml dòch loïc, trung hoøa baèng dung dòch natri hydroxyd 5% (TT), theâm 1 gioït dung dòch ñoàng sulfat (TT), ñun soâi, loïc, theâm 1 gioït dung dòch kali permanganat (TT), maøu tím bieán maát, xuaát hieän keát tuûa traéng.
B. Phöông phaùp saéc kyù lôùp moûng (Phuï luïc 5.4)
Baûn moûng: Silica gel GF254
Dung moâi khai trieån: Laáy lôùp treân cuûa hoãn hôïp ether daàu hoûa (30 – 60 0C) - ethyl format – acid formic (15 : 5 : 1).
Dung dòch thöû: Laáy 1 g boät döôïc lieäu theâm 20 ml cloroform (TT). Ñun hoài löu caùch thuûy khoaûng 30 phuùt, loïc, boác hôi dòch loïc tôùi caén. Hoaø tan caén trong 1 ml cloroform (TT) ñöôïc dung dòch thöû.
Dung dòch ñoái chieáu: Pha dung dòch deoxyschisandrin 1% trong clorofom (TT). Neáu khoâng coù chaát ñoái chieáu, duøng 1 g Nguõ vò töû, chieát nhö dung dòch thöû.
Caùch tieán haønh: Chaám rieâng bieät leân baûn moûng 5 ml moãi dung dòch thöû vaø dung dòch ñoái chieáu. Sau khi trieån khai xong, laáy baûn moûng ra ñeå khoâ ôû nhieät ñoä phoøng roài quan saùt baûn moûng döôùi aùnh saùng töû ngoaïi ôû böôùc soùng 254 nm. Saéc kyù ñoà cuûa dung dòch thöû phaûi coù caùc veát coù cuøng maøu saéc vaø giaù trò Rf vôùi caùc veát treân saéc kyù ñoà cuûa dung dòch ñoái chieáu.
Chất chiết được trong
dược liệu
Không
được dưới 19,0% tính theo
dược liệu khô kiệt.
Tiến hành theo phương pháp chiết lạnh
(Phụ lục 12.10). Dùng ethanol
96% (TT) làm dung môi.
Tro toaøn phaàn
Khoâng quaù 5% (Phuï luïc 9.8).
Ñoä aåm
Khoâng quaù 13,0% (Phuï luïc 12.13).
Taïp chaát
Khoâng quaù 1 % (Phuï luïc 12.11).
Tæ leä vuïn naùt
Quaû coù ñöôøng kính döôùi 0,5 cm: Khoâng quaù 5 % (Phuï luïc 12.12).
Chế
biến
Thu
hoạch vào mùa thu, hái lấy quả chín, phơi khô hoặc
sau khi đồ chín, phơi khô, loại bỏ cuộng và
tạp chất.
Bào
chế:
Ngũ
vị tử sống: Loại bỏ tạp chất, giã
vụn khi dùng.
Thố
Ngũ vị tử (chế giấm): Lấy Ngũ vị
tử trộn với một lượng đủ
giấm, cho vào coóng kín, đồ đến có màu đen,
lấy ra, phơi hay sấy khô, khi dùng giã dập.
Cứ 100kg Ngũ vị
tử bắc có màu đen, nhuận do có tinh dầu, hơi
sáng bóng, thịt quả mềm, dính mặt ngoái vỏ
quả trong có màu nâu đỏ, sáng bóng. Hạt màu
đỏ nâu, sáng bóng.
Ngũ
vị nam: Sau khi chế giấm, mặt ngoài có màu đen
nâu, khi khô nhăn nheo, thịt quả thường dính
chặt vào hạt và không nhớt. Hạt có màu nâu, ít sáng
bóng.
Bảo
quản
Để
nơi khô mát, tránh mốc.
Tính
vị, qui kinh
Toan,
hàm, ôn. Quy vào kinh phế, thận.
Công
năng, chủ trị
Liễm
phế chỉ ho, sinh tân chỉ hàn, bổ thận cố
tinh, chỉ tả, an thần. Chủ trị: Ho lâu ngày và
hư suyễn, mộng tinh, di tinh, hoạt tinh, đái
dầm, niệu tần, tiêu chảy kéo dài, tự hãn,
đạo hãn, tân dịch hao tổn, háo khát, mạch hư,
nội nhiệt, tiêu khát, đánh trống ngực và mất
ngủ.
Cách
dùng, liều lượng
Ngày
1,5 – 6 g, phối hợp trong các bài thuốc.
Kiêng
kỵ
Đang cảm sốt cao, lên sởi, sốt phát ban.